هیپوفیز
غدهٔ زیرمغزی یا هیپوفیز (به انگلیسی: Pituitary gland) این غده در بخش تحتانی مغز قرار دارد و یکی از پیچیده‌ترین غدد دربدن به شمار می‌آید. برخی از هورمون‌های غدهٔ هیپوفیز فعالیت بعضی از غدد درون ریز بدن را تنظیم می‌کنند. هیپوفیز شامل سه بخش هیپوفیز پیشین، هیپوفیز میانی و هیپوفیز پسین است. این غده کوچک فعالیت های مهم و حياتي زيادي را در بدن ما موجب می شود. هیپوفیز از دو لوب پسین (خلفی) و قدامی (پیشین) تشکیل شده است که خود تحت اثر هیپوتالاموس قرار دارد.
بخش پسین هیپوفیز
این بخش ساختمان غده‌اي ندارد، بلکه بخشي از دستگاه عصبي است که از يک‌سري آکسون تشکيل شده است. اجسام سلولي اين آکسون‌ها در هيپوتالاموس مغز قرار دارند. هورمون های آنتي ديورتيک و اکسی توسین در جسم سلولی نورون های هیپوتالاموس ساخته شده و از طریق آکسون ها به بخش خلفی هیپوفیز رسیده و همراه با پروتئین های نوروفیزین I و II در این بخش ذخیره و ترشح می شوند.
غده ی هیپوفیز کدام هورمون ها را ترشح می کند؟
غده هیپوفیز در بدن افراد شش هورمون مختلف را تولید و پخش می کند. در ادامه مروری بر این هورمون ها و کارکردشان خواهیم داشت:
- هورمون محرک تیروئید (TSH): کارکرد مربوط به غده تیروئید را در بدن افراد کنترل می کند.
- هورمون آدرنوکورتیکوتروپیک (ACTH): این هورمون غده های آدرنال را جهت تولید آدرنالین تحریک می کند.
- هورمون تحریک پیاز مو (FSH): این هورمون نقش ویژه ای در دوره بلوغ و همچنین تولید مثل افراد ایفا می کند.
- هورمون لوستینیزه کننده (LH): این هورمون به کنترل تولید مثل و همچنین رشد جنسی افراد کمک می کند.
- هورمون رشد (GH): در کنترل رشد بدن در حین کودکی و بلوغ تاثیر ویژه ای دارد.
- پرولاکتین (PRL): این هورمون در بانوان تولید شیر در سینه ها را در حین بارداری کنترل می کند.
هیپوتالاموس کجاست؟
غده هیپوتالاموس درست بالای ساقه مغزی و زیر تالاموس واقع شده و بخشی از سیستم لیمبیک مغز است که هستههای مختلف با عملکردهای خاص خود را دارد. مغز تمام مهره‌داران دارای هیپوتالاموس است و در انسان اندازه‌ای برابر با یک بادام دارد. هیپوتالاموس در عمق مغز قرار گرفته است و بدون تشریح آن، قابل مشاهده نیست.
آناتومی هیپوتالاموس
هیپوتالاموس دارای سه ناحیه است که عبارتند از:
- بخش «مامیلاری» (Mamillary)
- بخش «بینایی» (Optical)
- بخش برجسته یا «توبرال» (Tuberal)
همچنین در مقطع عرضی قسمت‌های زیر در هیپوتالاموس وجود دارند:
- «دوربطنی» (Periventricular)
- «میانی» (Medial)
- «جانبی» (Lateral)
در برش کرونال که بدن را با یک صفحه فرضی به دو بخش پس و پیش تقسیم می‌کند، دو قسمت جانبی و میانی در هیپوتالاموس قابل مشاهده هستند. در پستانداران سلول‌های نورونی مگنوسلولار در هسته پاراونتیکولار و هسته سوپرااوپتیکِ هیپوتالاموس، هورمون‌های نوروهیپوفیزی، اکسی‌توسین و وازوپرسین را تولید می‌کنند.
این هورمون‌ها به خون ناحیه هیپوفیز پسین ترشح می‌شوند. سلول‌های پارووسلولار ترشح‌کننده هورمون در هسته پاراونتیکولار هستند که هورمون آزادکننده کورتیکوتروپین و دیگر هورمون‌ها را به سیستم پورتال هیپوتالاموس-هیپوفیزی منتقل می‌کنند و از آنجا به هیپوفیز قدامی انتشار می‌یابند.
آناتومی هیپوتالاموس چیست؟
هیپوتالاموس از سه ناحیه تشکیل شده است. هر کدام هستههای متفاوت از دیگری دارد. این نواحی خوشه‌هایی از نورون‌ها هستند که عملکردهای حیاتی مانند ترشح هورمون‌ها را انجام می‌دهند.
عملکرد هیپوتالاموس چگونه است؟
نقش اصلی هیپوتالاموس نگه‌داری بدن تا حد ممکن در حالت هموستاز است. هموستاز به معنای حالت بدنی سالم و متعادل است. بدن همواره در تلاش برای بدست آوردن تعادل است. برای مثال، احساس گرسنگی، یکی از راه‌های مغز برای اطلاع‌رسانی به فرد است؛ به معنای اینکه بدن نیاز بیش‌تری به مواد غذایی برای رسیدن به هموستاز دارد.
هیپوتالاموس به عنوان یک اتصال‌دهنده بین غدد درون‌ریز و سیستم عصبی بدن است و برای رسیدن به آن، در بسیاری از فعالیت‌های ضروری بدن نقشی ایفا می‌کند از جمله:
- دمای بدن
- تشنگی
- اشتها و کنترل وزن
- احساسات
- چرخه خواب
- میل جنسی
- زایمان
- فشار خون و ضربان قلب
- ترشح اسید معده
- متعادل سازی مایعات بدن
بیماری‌های غده‌ی هیپوفیز و راه‌های درمان آن
اختلالات غده‌ی هیپوفیز به دلیل ترشح کم یا زیاد هورمون است. این اختلالات بسته به اینکه کدامیک از سیگنال‌های هورمونی مختل شده است می‌تواند در طیف گسترده‌ای از شرایط مختلف بالینی قرار‌بگیرد.
سندرم کوشینگ
وضعیتی نادر است که در اثر پرکاری غدد فوق کلیوی هورمون کورتیزول فراوانی تولید می‌شود. رایج‌ترین حالت سندرم کوشینگ در اثر ترشح فراوان آدرنوکورتیکوتروپین از غده‌ی هیپوفیز روی می‌دهد که وارد گردش خون شده و غدد فوق کلیوی را تحریک می‌کند. افزایش میزان کورتیزول خون منجر به علائمی مانند چاقی (بویژه در قسمت شکم)، فشار خون بالا، نازک‌شدن پوست، کبودی آسان و موارد دیگر می‌شود. این علائم و نشانه‌ها به آهستگی پیشرفت می‌کنند و ممکن است متناوب باشند. به این دلیل تشخیص سندروم کوشینک اغلب دشوار است. تشخیص آن نیاز به آزمایش مخصوص توسط متخصص غدد دارد. اگر معلوم شود که علت آن ترشح بیش از اندازه‌ی غده‌ی هیپوفیز است نیاز به عمل جراحی دارد. ممکن است جراحی باعث درمان شود اما بازگشت سندرم کوشینگ پس از عمل جراحی غده‌ی هیپوفیز نسبتا امری عادی است. به این دلیل درمان دارویی هم اغلب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
آکرومگالی (درشت پایانکی)
شرایط نادری است که در اثر افزایش هورمون رشد از توموری در غده‌ی هیپوفیز بوجود می‌آید. در کودکان باعث افزایش قد (غول پیکری) می‌شود. در بزرگسالان باعث رشد بیش از اندازه‌ی بافت‌ها و برخی از استخوان‌ها در طول سال‌های بسیار می‌شود. این وضعیت با مشکلات استخوانی، قلبی و سوخت و سازی، بغرنج می‌شود. این مشکلات شامل: دیابت، فشار خون بالا، مشکلات عملکرد قلب، ورم مفاصل و سندروم تونل کارپ می‌باشند. تومورهای تولید کننده‌ی هورمون رشد در غده‌ی هیپوفیز، معمولا با برداشتن آنها از غده‌ی هیپوفیز توسط عمل جراحی درمان می‌شوند. اگر نتوان آنها را به طور کامل حذف کرد با استفاده از دارو تومور را کنترل کرده و علائم آن را کاهش می‌دهند. افراد مبتلا به آکرومگالی باید تحت نظر متخصص غدد درمان شوند.
کم‌کاری هیپوفیز
در این حالت برخی از هورمون‌های غده‌ی هیپوفیز کمتر از میزان لازم ترشح می‌شوند. علل کم‌کاری غده‌ی هیپوفیز عمل جراحی هیپوفیز، پرتو‌درمانی، تومورهای بزرگ، خونریزی یا کاهش خون‌رسانی به غدد هیپوفیز و شرایط دیگر است. کم‌کاری هیپوفیز معمولا علائم خاصی ندارد. این علائم عبارتند از ضعف، کوفتگی و سرگیجه. کم‌کاری ناگهانی هیپوفیز که در اثر خونریزی و نرسیدن خون کافی به غده‌ی هیپوفیز بوجود می‌آید باعث سردرد شدید و گاهی از دست دادن هوشیاری می‌شود. درمان کم‌کاری هیپوفیز به شناسایی علت آن بستگی دارد. گاهی‌اوقات پس از درمان ترشح هورمون بهبودی خود را بدست می‌آورد (برای مثال پس از برداشتن تومور غده‌ی هیپوفیز). اما اغلب عملکرد غده‌ی هیپوفیز کاهش پیدا کرده و نیاز به جایگزینی بلند مدت یک هورمون پیدا می‌کند. نوع هورمون جایگزین برای غده‌ی هیپوفیز به هورمون مختل شده بستگی دارد، این هورمون ممکن است هورمون تیروئید، هورمون‌های مشابه کورتیزول (هیدروکورتیزون، پردنیزون)، هورمون‌های تولید مثلی (استروژن برای زنان و تستوسترون برای مردان) و هورمون رشد باشند. تصمیم‌گیری در مورد هورمون جایگزین مناسب بر عهده‌ی متخصص غدد است.
معرفی دکتر گیو شریفی
استاد تمام و عضو هیئت علمی دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی
مدیر گروه جراحی مغز و اعصاب بیمارستان نیایش
مرکز عالی جراحی هیپوفیز
اینجانب استاد تمام جراحی مغز و اعصاب و مدیر برنامه فلوشیپ جراحی قاعده جمجمه و مرکز اندوسکوپی در دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی هستم؛ این دانشگاه یکی از برترین دانشگاه‌های علوم پزشکی ایران و غرب آسیا محسوب می‌شود. بنیان‌گذار و مدیر مرکز چندرشته‌ای جراحی هیپوفیز (تأسیس در سال ۱۳۸۸) بوده و همچنین سهام‌دار دو بیمارستان در ایران هستم. در کنار تدریس، راهنمایی دانشجویان و انجام جراحی‌های پیچیده مغز و ستون فقرات، به فعالیت‌های پژوهشی نوآورانه نیز اشتغال دارم. از بنیان‌گذاران چندین مرکز پژوهشی در ایران از جمله انجمن نورواسپاین ایران هستم که اولین مرکز پژوهشی قاعده جمجمه در کشور به شمار می‌رود. همچنین از سال ۱۳۸۵ تا ۱۳۹۸ معاون پژوهشی بخش جراحی مغز و اعصاب بیمارستان لقمان بوده‌ام. در دوره‌های آموزشی بین‌المللی متعددی در مراکز معتبر جراحی مغز و اعصاب در ایالات متحده و ایتالیا شرکت داشته‌ام. از اعضای فعال انجمن جراحان مغز و اعصاب آمریکا (CNS) و انجمن نقشه‌برداری مغزی و درمان‌های نوین (SBMT) هستم.
